GBT NEDİR? SORGULAMA YÖNTEMLERİ VE GBT KAYDININ SİLİNME SÜRECİ
GBT Nedir ve Ne Anlama Gelir?
Genel Bilgi Toplama (GBT) sistemi, Türkiye’de İçişleri Bakanlığı’na bağlı güvenlik birimleri tarafından kullanılan bir kimlik ve bilgi sorgulama programıdır.
GBT sorgulama esnasında, trafik kontrollerinde veya sokak denetimleri sırasında kişi durdurulur, kimlik bilgileri ile TC kimlik numarası sistemi üzerinden girilir ve bu kimlik bilgileriyle merkezî veri tabanından kişinin kaydı olup olmadığı kontrol edilir.
Emniyet Genel Müdürlüğü ve Jandarma gibi kolluk kuvvetleri, kendi hizmet bölgelerinde, hakkında yakalama veya tutuklama kararı bulunan, yurt dışına çıkış yasağı uygulanan ya da hakkında suç soruşturması yürütülen kişilerin kayıtlarını bu sistemde takip eder. Uygulamanın yasal çerçevesi, İçişleri Bakanlığı’nın 3152 sayılı Kanunu ile polis ve jandarmanın “durdurma ve kimlik sorma” yetkilerine dayanır. Ayrıca 2005 tarihli Kaçakçılık İstihbarat Harekat ve Bilgi Toplama Daire Başkanlığı (KİHBİ) Yönergesi’nde bilgi formları, kimlerin kaydedileceği ve ne zaman silineceği ayrıntılarıyla belirlenmiştir.
GBT uygulaması, kamu düzeninin korunması ve suç işlenmesinin önlenmesi amacıyla kullanılır; Anayasa’da güvence altına alınan seyahat özgürlüğü, kişi hürriyeti ve özel hayatın gizliliği gibi temel hakların ihlal edilmemesi için makul gerekçe aranmaktadır. Uygulama, resmi kayıtlarda ilan edilmediği hâlde kolluğa yönelik hazırlıkta kullanılır ve sistemde yer alan bilgiler, Adli Sicil sisteminden farklı olarak hâlihazırda sonuçlanmamış yargı süreçlerine dair veya yakalama emri gibi idari tedbirlere ilişkin verileri içerir.
GBT Sisteminde Hangi Bilgiler Bulunur?
GBT nedir ile ilgili bilgiyi yukarıda işledik. Peki GBT sisteminde hangi bilgiler bulunur?
GBT uygulamasında yer alan veriler, kimlik bilgileri ile adli ve idari tedbirlere yönelik kayıtları kapsar. Sisteme yüklenen bilgiler arasında ilk olarak kişinin adı, soyadı, doğum tarihi, uyruğu, anne-baba adları gibi temel nüfus bilgileri bulunur.
Bunun yanı sıra kişinin hakkında adli mercilerce çıkarılmış yakalama emri, tutuklama kararı ya da yurt dışına çıkış yasağı olup olmadığına dair bilgiler kaydedilir.
Hakkında henüz sonuçlanmamış soruşturma veya kovuşturma bulunan kişilerin, o aşamadaki durumu (örneğin kovuşturmaya yer olmadığı kararı veya mahkeme aşamasında olup olmadığı) da sisteme girilir. Ayrıca Bilgi Toplama Yönergesi’nin 9/b maddesinde sayılan ve kamu düzeni açısından öncelikli kabul edilen bazı suçlar (örneğin terör, devlet güvenliğine karşı işlenen suçlar gibi) dolayısıyla aranan veya soruşturulan kişilerle ilgili veriler de GBT’de yer alır. Buna ek olarak, kişinin belli hakları kullanmaktan yoksun bırakılma cezası (örneğin kamu görevlerinden men) alması durumunda bu tedbir bilgileri, kayıtlara işlenir. Askeri suçlardan arananların bilgileri ve kayıp kişilere dair bilgiler de aynı şekilde sistemde tutulabilir. Özetle, GBT sistemi esas olarak “hâlihazırda bir yargı süreci bulunan veya idari tedbir uygulanan” kişiler hakkındaki kimlik ve soruşturma kayıtlarını barındırır; kesinleşmiş mahkumiyetler Adli Sicil sistemi kapsamında yer alırken, GBT bu tür dosyaların adli sicili kaydına dökülmüş hâli öncesi sürecini takip eder.
Kimler GBT Verilerine Erişebilir ve Nasıl Sorgulanır?
GBT kayıtlarına doğrudan erişim yetkisi yalnızca kolluk kuvvetlerine ve belirli güvenlik kurumlarına tanınmıştır. Polis, jandarma, Sahil Güvenlik ve Gümrük Muhafaza gibi yetkili birimler, mevzuatın öngördüğü durumlarda kişilerin TC kimlik numarasını girerek sorgulama yapabilir. Bu işlem genellikle yol veya toplu taşıma denetimlerinde kimlik kontrolü sırasında kimlik bilgilerinin sistemde sorgulanması şeklinde gerçekleşir. Emniyet ve Jandarma birimleri, sabit veya mobil bilgisayar sistemleri üzerinden anlık GBT sorgulamaları yapabilir; son yıllarda Ulusal Yargı Ağı Bilişim Sistemi (UYAP) ile entegrasyon sayesinde, mahkeme kararları ve yakalama emirleri gibi belgeler doğrudan UYAP üzerinden de kontrol edilebilmektedir.
Vatandaşlar için GBT veritabanına online erişim imkanı bulunmamakla birlikte, kişiler e-Devlet üzerinden yalnızca Adli Sicil Kaydı (sabıka kaydı) sorgulayabilirler. Adli Sicil belgesi, mahkeme kararıyla kesinleşmiş cezaları gösterirken GBT, sonuçlanmamış süreçler ve yakalama emirleri gibi bilgileri içerir; bu nedenle e-Devlet’te sabıka (adli sicil) sorgulaması yapılabilse de GBT sorgulaması doğrudan yapılamaz. Kişiler GBT kayıtlarını öğrenmek için İçişleri Bakanlığı’na bağlı il veya ilçe emniyet müdürlüğüne yazılı başvuruda bulunabilirler. Ayrıca 6698 sayılı Kişisel Verilerin Korunması Kanunu (KVKK) uyarınca, ilgili kolluk biriminden kendi hakkındaki GBT verilerini öğrenme talebinde bulunulması mümkündür. UYAP entegrasyonu sayesinde polis, mahkemece verilen yakalama veya arama kararlarını GBT kullanmadan da görebilmektedir.
Uygulamadaki Sorunlar ve Yasal Güvenceler
GBT uygulaması güvenlik amacıyla yasal olsa da, pratikte bazı sorunlar da ortaya çıkabilmektedir. Özellikle makul şüphe veya adli olaya dayanmayan keyfi durdurmalar insan haklarını zedeleyebilir. Örneğin, polis belli bir noktada ya da toplu taşıma araçlarını durdurarak rastgele durdurduğu kişilere defalarca GBT sorgulaması yaparsa, bu durum seyahat özgürlüğünü kısıtlayıcı veya haysiyeti zedeleyici bir muamele olarak değerlendirilebilir.
İstanbul Barosu gibi kurumlarca da dile getirildiği üzere, tekrarlanan GBT kontrolleri kişilerde “çaresizlik” duygusu yaratabileceği gibi özel yaşamın gizliliği ve kişi güvenliği hakkını da etkileyebilir. Kolluk kanununda polis ve jandarmanın durdurma yetkisi açıkça düzenlense de (PVSK md.4/A), durdurmaların orantılı ve ayrımcı olmayan şekilde yapılması anayasal bir zorunluluktur. Bu çerçevede kişi, görevliye makul bir şüphe veya neden gösterilmeden defalarca durdurulamaz; aksi hâlde hukuka aykırılık iddiasıyla şikayet edebilir. Öte yandan kolluğun rutine dayalı GBT taraması yapması da yüksek mahkemelerce idari kolluk faaliyeti sayılmıştır, bu durumda durdurma sırasında kişi güvenlik kontrolüne tabi tutulmaktadır.
GBT sorgulaması sırasında kişinin direnişi veya engellemesi 5237 sayılı TCK’nın 265. maddesi uyarınca cezaî yaptırıma tabi olabileceğinden, kişiler genelde sorgulamaya uyar. Ancak hukuken, GBT nedeniyle durdurma ve kimlik kontrolünün yasal olmaması hâlinde kişi adli veya idari yargıya başvurabilir. Ayrıca GBT’de hatalı veya güncel olmayan bilgi bulunuyorsa, Kişisel Verilerin Korunması Kanunu kapsamında veri sorumlusuna (örneğin Emniyet Genel Müdürlüğü) başvurarak düzeltme veya silme talep edebilir. Kolluk görevlilerinin yetkiyi aşan uygulamaları disiplin soruşturmasına konu olabilir ve vatandaşın temel hakları zarar görmüşse idari mahkemelerde “hukuka aykırılık” davası açılabilir.
GBT Kaydı Nasıl Silinir?
GBT nedir ve GBT ‘de neler çıkar konularını üst paragraflarda işledik. Bu başlığımızda GBT kaydı nasıl silinirle devam ediyoruz.
GBT kaydının silinmesi, kaydın açılmasına sebep olan duruma göre düzenlenmiştir. Eğer kişi hakkındaki yakalama emri veya sorgulama bir suçtan kaynaklanıyorsa, bu suçla ilgili süreç sona erince kayıt silinebilir. Örneğin hakkında yakalama kararı bulunan bir kişi yakalandıktan sonra ilgili bilgi formu sistemden imha edilir. Savcılık “kovuşturmaya yer olmadığı” karar verdiğinde veya kovuşturma zamanaşımına uğradığında ilgili GBT kaydı kapanır. Kanun değişikliğiyle artık suç kapsamı dışında kalan eylemler nedeniyle konulan kayıtlar da iptal edilir. Bilgi Toplama Yönergesi’nin daha ağır suçlar (9/b) maddesine giren bir suçtan dolayı açılan kayıtlarda ise farklı koşullar vardır: Bu suçlarla ilgili yakalama emri tamamlandığında GBT’deki “aranıyor” kaydı “yakalandı” olarak güncellenir, ancak kayıt tamamen imha edilmez; yalnızca ceza sürecinin sonucuna göre statüsü arşive alınır. Eğer bu suçlardan beraat veya davanın düşmesi kararı verildiyse kayıt, iptal edilerek tasnife alınır (ancak imha edilmez). Küçük yaşta bu suçları işleyen bir kişi ise beş yıl içinde yeniden aynı fiilden hüküm giymemişse, hakkındaki GBT formu tamamen silinebilir. GBT kayıtları, kişinin ölümünde veya yetkili merciin kararıyla iptal edilebilir.
Kişiler, GBT kayıtlarında isimlerinin yer aldığını öğrendiklerinde, bu kaydın silinmesi için önce ilgili emniyet birimine yazılı başvuru yapmalıdır. Başvurunun ardından işlem yapılmazsa İçişleri Bakanlığı’na dava açma hakkı saklıdır. Bir diğer yol da KVKK kapsamında veri sorumlusuna müracaat ederek kişisel verilerinin silinmesini istemektir. Her iki durumda da ilgili idare yanıt vermez veya red yanıtı gelirse, dilekçenin ekinde idari dava açma imkânı vardır. Bu davalarda GBT kayıtlarının hukuka uygun işlenmediği tespit edilirse kayıtların iptali ve silinmesi yoluna gidilebilir. Bu hukuki yollar, kişilerin kayıtlarının keyfi veya usulsüz biçimde tutulmasının önüne geçmeyi amaçlar.
Temel hak ve özgürlüklere etkileri
GBT uygulamasının temel hak ve özgürlüklere etkileri iki yönlüdür. Bir yanda kamusal güvenlik nedeniyle gerekli görülen bir araç olarak suçluların yakalanması ve suç işlenmesinin önlenmesi hedeflenir; bu amaç meşru sayılarak Anayasa’nın 13. maddesi uyarınca sınırlama gerekçesi olarak kabul edilebilir. Diğer yanda ise kişilerin özel yaşamına dair bilgiler devlette toplandıkça kişinin mahremiyet hakkı gündeme gelir. Adli sicil veya adli soruşturma aşamasındaki bilgiler bir nevi kişisel veridir ve KVKK kapsamında korunur. Buna göre GBT’ye giren bilgiler hukukî sınır içinde olmalı, kişi sadece yasalara uygun nedenlerle kayda alınmalıdır. Ayrıca GBT durdurmasının ölçülü yapılmaması hâlinde, Anayasa’nın “özgürlük” hükümlerine (örn. kişinin geçici olarak alıkonulması) aykırılık doğabilir. Özellikle tekrar tekrar, hiçbir somut şüphe olmadan yapılan GBT kontrolleri, Anayasa’nın kişi hürriyeti ve seyahat özgürlüğü hükümlerine temkinli yaklaşılmasını gerektirebilir. İnsan onurunu koruyan Anayasa’nın 17. maddesi gereği, GBT taramaları sırasında hakaret veya küçük düşürücü davranış olmamalıdır. Özetle, GBT uygulamasının vatandaşların suça karışmaması bakımından faydası bulunduğu kabul edilse de, bu sistemin kullanımı yasal sınırlar içinde ve denetim altında olmalı; hukuka uygun olmayan durdurma, ayrımcılık ya da kişisel verilerin istisnasız işlenmesi temel haklara zarar verebileceğinden vatandaşların yasal itiraz yolları korunmalıdır. GBT’nin etkili ve haklara saygılı bir güvenlik aracı olarak işleyebilmesi için yetkilerin sınırlandırılması, kayıtların gerektikçe güncellenmesi ve hak kaybına uğrayanların eldeki hukuki seçeneklerden faydalanması önemlidir.
GBT uygulamasıyla ilgili yaşanan hak ihlalleri, yalnızca teknik bilgiyle değil aynı zamanda etkili bir hukuki destekle çözüme kavuşturulabilir. Özellikle GBT sorgulaması sonucunda hakkında yakalama emri çıktığı öğrenilen ya da geçmişteki bir soruşturmanın hâlen sistemde görünmesi nedeniyle mağduriyet yaşayan kişilerin, süreci profesyonelce yönetebilecek bir hukukçu desteğine ihtiyacı vardır. Bu noktada, hem idari mercilere yapılacak başvuruların hem de gerekirse idare mahkemelerinde açılacak iptal davalarının hukuki dayanakları dikkatle hazırlanmalıdır. Eğer kişi, GBT kayıtlarında haksız yere yer alıyorsa ya da hakkındaki kayıt silinmesine rağmen sistemde görünmeye devam ediyorsa, bu durumda bir Konya avukat desteğiyle yapılacak başvuru ve takip, bireyin hak arama özgürlüğünün etkin biçimde kullanılmasını sağlayacaktır.
Ceza hukukuna ilişkin hassasiyet gerektiren bu tür konular, aynı zamanda kişilerin özgürlüğüyle doğrudan ilgili olması bakımından büyük önem taşır. GBT kayıtları çoğu zaman ceza soruşturmasına dayandığından, sürecin özünü ceza hukuku ilkeleri oluşturur. Bu nedenle, kayıtların silinmesi, hukuka aykırı veri işlenmesinin önlenmesi veya keyfi uygulamalara karşı dava açılması gibi adımlar, alanında uzman bir Konya ceza avukat rehberliğinde atılmalıdır. Gerek CMK hükümleri kapsamında yapılan sorgulamalarda gerekse KVKK çerçevesindeki kişisel veri başvurularında profesyonel hukuki danışmanlık alınması, sürecin hem daha hızlı hem de daha etkin biçimde sonuçlanmasını sağlar.
Konya’da yaşayan bireyler açısından, yerel idari birimlerle doğrudan muhatap olunacak bu gibi durumlarda bölgesel mevzuat uygulamalarına hâkim bir Konya avukat ile çalışmak, hak kaybı yaşanmasını önleyebilir. Aynı şekilde, sistemde görünen kayıtlar nedeniyle iş başvurularının reddedilmesi, seyahat özgürlüğünün engellenmesi veya kamu hizmetlerine girişte sorun yaşanması gibi durumlarda da yine Konya ceza hukuku alanında deneyimli bir avukattan alınacak destek, hak ihlallerine karşı önemli bir güvence olacaktır.
GBT sistemine ilişkin uyuşmazlıklarda, teknik bilgiyle birlikte yerel uygulamaların ve yargı içtihatlarının bilinmesi önem taşır. Bu nedenle Konya’da faaliyet gösteren, ceza hukuku alanında tecrübesi bulunan bir Konya ceza avukatı, kişinin özel durumuna göre en uygun hukuki çözüm yolunu belirleyecek ve adımların usule uygun biçimde atılmasını sağlayacaktır. Hem kişisel verilerin korunması hem de temel hakların tesisi bakımından, hukuki sürecin etkinliği ancak yetkin bir avukatla mümkündür.
GBT nedir? GBT sisteminde neler bulunur, GBT’de neler çıkar gibi başlıkları yukarıda açıklamaya çalıştık. Daha fazlası için bizimle iletişime geçebilirsiniz.
