UZMAN ERBAŞ TEMİNİNDE GEÇMİŞ PSİKİYATRİK TANI VE 16/A-1 MADDESİ ÜÇ YIL ŞARTI
Uzman erbaş temini sürecinde adayların ruhsal dayanıklılık ve psikiyatrik uygunluk şartları, hem bireysel insan haklarının korunması hem de silahlı kuvvetlerin istikrar ve güvenliğinin sağlanması açısından titizlikle ele alınan bir konudur. Özellikle Geçirilmiş nevrotik bozukluk ve Geçmiş psikiyatrik tanı başlıkları, Türk Silahlı Kuvvetleri, Jandarma Genel Komutanlığı ve Sahil Güvenlik Komutanlığı Sağlık Yeteneği Yönetmeliği’nin Hastalıklar Listesi’nde 16/A-1 maddesi kapsamında özel bir öneme sahiptir. Bu hüküm, geçmişte ruhsal bozukluk tanısı almış adayların otomatik olarak elenmemesini, aksine tanının seyri, tedavi süresi ve güncel psikometrik inceleme bulgularına göre esnek bir değerlendirme mekanizması öngörmesini sağlamaktadır.
Uzman erbaşlık alımında psikiyatrik değerlendirme adımları, adayın kapsamlı bir genel sağlık muayenesinden geçirilmesiyle başlar. Fiziksel incelemenin hemen ardından, adayın ruh sağlığını daha derinlemesine tespit etmek üzere psikiyatri uzmanı görüşmesine yönlendirilmesi gereklidir. Bu aşamada, adayın geçmişte almış olduğu tüm psikiyatrik tedavi ve tanı kayıtları incelenir; kullanılan ilaçlar, tedavi süresi, rehabilitasyon süreçleri, varsa hastane yatışı bilgileri ayrıntılı biçimde ele alınır. Psikiyatri uzmanı, klinik mülakat teknikleri ve standart psikometrik testler aracılığıyla adayın kaygı düzeyini, stresle başa çıkma becerilerini, duygusal regülasyon yetilerini ve mesleki sorumluluk gerektiren koşullara uyum potansiyelini değerlendirir.
Elenme sebeplerinin başında yer alan husus, adayın Geçirilmiş nevrotik bozukluk öyküsünün kronikleşmiş, nüks riski yüksek veya tedavi sürecinin üç aydan uzun sürmüş olmasıdır. Ancak mevzuat, burada otomatik bir elenme mekanizması kurmak yerine, tanının reaktif ve tekrarlamayan nitelikte olup olmamasını, son üç yıl içinde yeni bir psikiyatrik tanı veya tedavi kaydı bulunup bulunmadığını ve mevcut ruhsal muayene bulgularında psikopatolojik bir unsurun tespit edilip edilmediğini birlikte değerlendirmektedir. Özellikle “veya” bağlacının kullanıldığı 16/A-1 maddesi açıklamasında, bu iki şarttan yalnızca birisinin sağlanmasının “sağlam” raporu verilmesi için yeterli olduğu açıkça vurgulanmıştır.
Mevzuatın 16/A-1 maddesinde sayılan bozukluklar arasında anksiyete, depresif bozukluklar, obsesif spektrum, travma ve strese bağlı bozukluklar, somatoform ve dissosiyatif bozukluklar ile yeme bozuklukları yer almaktadır. Buraya giren tüm alt tipler, adayın dosyasında geçmiş psikiyatrik tanı olarak kayıtlıysa, söz konusu maddenin uygulanmasına tabidir. Fakat buradaki vurgu, Geçmiş psikiyatrik tanı kayıtlarının niteliği ve prognostik faktörlerin analizine ilişkindir; yalnızca tanının geçmişte varlığı değil, tanının seyri ve tedavi sonuçları dikkate alınarak, adayın güncel ruhsal işlevselliği çerçevesinde bir karar verilir.
Üç yıllık tanı geçmişi şartı, dış kaynak alımı yoluyla uzman erbaş temininde başvuran adayları doğrudan ilgilendiren bir kriterdir. Askeri öğrenci adaylarında bu süre şartı aranmazken, muvazzaf ya da sözleşmeli subay/astsubay ve Uzman Erbaş Temini ile Sözleşmeli Er Temini gibi alımlarda son üç yıl içinde psikiyatrik bir tanı veya tedavi kaydı bulunmaması, adayın yeniden değerlendirme sürecini kolaylaştıran bir koşul olarak öne çıkar. Ancak yine 16/A-1’in “veya” hükmü, üçüncü yıl şartının tek başına sağlanamaması durumunda dahi, güncel psikometrik inceleme sonuçlarında psikopatolojik bir bulguya rastlanmaması halinde adayın “sağlam” sayılabileceğini hükme bağlamaktadır.
Psikiyatri uzmanının “sağlam” raporu düzenleyebilmesi için iki ayrı şarttan yalnızca birinin gerçekleşmesi yeterlidir: ya son üç yıla ait herhangi bir psikiyatrik tanı/tedavi geçmişi bulunmaması ya da yapılan ruhsal muayene ve psikometrik testlerde psikopatolojik bir unsurun tespit edilmemiş olması. Böylelikle yönetmelik, geçmiş tanı kaydının otomatik olarak elenme nedeni sayılması yaklaşımından uzaklaşılarak, adayın güncel ruhsal dayanıklılığını esas alan bir değerlendirme anlayışını benimsemiştir.
Adayın dosyasında yer alan epikriz raporları, hastane yatışı ve tedavi notları, intihar girişimi, madde kullanımı veya dürtüsellik gibi kritik risk faktörleri barındırıp barındırmadığı açısından incelenir. Özellikle psikotik belirtiler, intihara meyil veya kendine zarar verici davranış geçmişi gibi unsurlar, adayın askeri görev icrasında karşılaşabileceği aşırı stres koşullarıyla başa çıkma kapasitesine dair önemli uyarılar içerir. Bu tür bulgular, sadece geçmiş tanının değil, adayın mevcut ruhsal durumu ve görev gerektiren stres düzeyine uyum sağlayabilme potansiyeli açısından da ayrıntılı bir risk analizine tabi tutulur.
Mevzuata göre, adayın geçmişte reaktif ve tekrarlamayan bir ruhsal bozukluk öyküsü varsa ve bu bozukluğa ilişkin tedavi süresi üç aydan kısaysa; ayrıca dış kaynaktan alınan materyallerde son üç yıl içinde yeni bir tanı veya tedavi kaydı bulunmuyorsa, psikiyatri uzmanının değerlendirmesi bu aday için olumlu “sağlam” raporu düzenlemeye yöneliktir. Özellikle dış kaynaktan alınan adaylarda, üç yıllık dönem şartının yanı sıra, halen yapılan muayene bulgularının da psikopatolojik bir unsur içermemesi gerekliliği, Geçirilmiş nevrotik bozukluk geçmişinin tek başına bir elenme gerekçesi oluşturmadığını ortaya koyar.
Türk Silahlı Kuvvetleri Sağlık Yeteneği Yönetmeliği; adayların haklarını koruyan itiraz ve yeniden değerlendirme mekanizmalarını da düzenleyerek, elenme kararı sonrası gerekçelerin yazılı olarak talep edilmesine olanak tanır. Bu sayede, Geçmiş psikiyatrik tanı kayıtlarına dayanılarak elenen adaylar, sonuçların ayrıntılı incelenmesini ve uygun görülmesi halinde yeniden başvuru hakkını elde ederler. Yönetmelikte belirtilen bekleme süreleri ve rehabilitasyon koşulları tamamlandıktan sonra, adaylar yeniden uzman erbaş temini sürecine katılabilme imkânına sahiptir.
Sonuç olarak, uzman erbaş adaylarının psikiyatrik uygunluk değerlendirmesinde en kritik nokta, geçmişteki tanıların ve tedavi süreçlerinin güncel ruhsal işlevsellik ışığında ele alınmasıdır. Uzman Erbaş Temini sürecinde, adayda tespit edilen Geçirilmiş nevrotik bozukluk öyküsü veya Geçmiş psikiyatrik tanı kaydı, otomatik elenme gerekçesi olmaktan ziyade, adayın görev esnasındaki performansını etkileyebilecek potansiyel riskleri belirlemeye yönelik bir araç olarak kullanılmaktadır. Yürürlükteki mevzuat hem birlik ihtiyaçlarını hem de adayın bireysel haklarını eşit ölçüde gözeten dengeli bir sistem sunmakta; geçmiş tanıların yalnızca birincil eleme kriteri değil, çok boyutlu bir değerlendirme sürecinin parçası olarak ele alınmasını sağlamaktadır. Böylece, uzman erbaş adaylarının askeri kariyer yolculukları, adil, şeffaf ve bilimsel ölçütlere dayalı bir temelde ilerlemekte hem bireysel hem de kurumsal çıkarlar en üst düzeyde korunmaktadır.
